Ontdek het ambacht: verfmolen aan de Zaanse Schans

Maker Piet Kempenaar (71) van Verfmolen De Kat
Werkplaats Windverfmolen uit 1782 in Zaandam
Techniek Malen, zeilmaken, weer voorspellen, stikken, naaien, touw splitsen
Favoriete gereedschap ‘Mijn zeilmakersgereedschap: de fit, zeilplaat en diverse naalden’

Zaanse schans

De achtkantige bovenkruier is zijn levenswerk. Nee, we hebben het niet over een zeldzaam aardappelras, maar over Verfmolen De Kat van de 71-jarige Piet Kempenaar. Piet is zonder twijfel de meest gefotografeerde molenaar ter wereld, want zijn werkplaats – een zogeheten windverfmolen die deels uit 1782 (!) stamt – staat op de Zaanse Schans. Tijdens een goed, coronavrij jaar trekt het dijkje dat de Kalverpolder beschermt tegen de rivier de Zaan, en waar acht historische molens staan, 160.000 bezoekers uit de hele wereld. Een groot deel daarvan maakt een kiekje van de markante molenaar in zijn kenmerkende kloffie: mét houten klompen.

LEES OOK
Ontdek het ambacht: kunst van textiel en aardewerk

Je leert niet alleen het werken met een molen, maar vooral ook het erkennen van alle gevaren. Denk aan ronddraaiende tandwielen en het weer dat ineens kan omslaan. Er kan van alles met je verfmolen gebeuren als je even niet oplet. Een goede molenaar laat zich niet verrassen door het weer. Je moet het altijd een stap voor zijn. Wat doe je als er een zwarte lucht aankomt? Drijft ie voorbij of komt ie recht op de molen af? Door Buienradar is dat tegenwoordig een stuk makkelijker. Dan is het: molen stilzetten, zeilen weghalen, rem erop, touwen vastzetten, bliksemafleider aan. Onderschat nooit de kracht van de natuur, het is vaak genoeg kantje boord geweest.’

Eerst de boeken in

Toen de vereniging De Zaansche Molen in 1981 een pachter zocht voor De Kat, hapte Piet toe. In de veertig jaar dat hij de molenaar is, heeft hij niet alleen de Zaanse Schans zien veranderen. Ook de verfmolen heeft een totale transformatie ondergaan. Niet qua uiterlijk, dat moet zo origineel mogelijk blijven, maar wel wat betreft het bedrijf. ‘Er was hier niets: geen tafel, geen stoel, geen verlichting. De vereniging wilde de molen zijn oorspronkelijke functie teruggeven, het malen van verfstoffen, maar daar had ik nul verstand van. Toen ben ik de boeken ingedoken. Zo kreeg ik steeds meer inzicht in wat men vroeger maalde, zoals pernambukhout uit Brazilië, een rode houtsoort die gebruikt werd om textiel te verven.’

Hart

Piet laat trots het hart van De Kat zien, de malerij. En we hebben geluk: er staat voldoende wind om die in werking te zien. Een koppel maalstenen draait er langzaam brokken krijt tot poeder. Het statige tempo van de granieten stenen à drieduizend kilo is hypnotiserend. Een tweede koppel stenen staat in een gesloten maalkamer ernaast zodat de verfstoffen zich niet vermengen. Grofweg worden er in De Kat tegenwoordig drie dingen gemalen: plantaardige stoffen (wortels, hout, zaden) voor het verven van textiel, brokken aarde om pigmenten te maken voor verf én krijt dat gebruikt wordt als vulstof, in linoleum bijvoorbeeld, maar ook om schoolkrijtjes van te maken en de lijnen van voetbalvelden mee te trekken.

LEES OOK
Ontdek het ambacht: stoffeerder en stoelendokter Noor Bouterse

Nachtwacht

Tegenwoordig weten niet alleen kunstschilders en -docenten, maar ook het Rijksmuseum en het Vaticaan de pigmenten van Piet te vinden. Ook deed hij mee als expert aan het programma Het geheim van de meester, dat dit najaar draait om het creëren van een kopie van de Nachtwacht. Het geheim van de meester zullen we nooit exact weten, maar het geheim van de molenaar wel: uierzalf en varkensreuzel. ‘Uierzalf om mijn voeten mee in te smeren voor ik m’n klompen aandoe – hout droogt je voeten uit – en varkensreuzel van een jaar oud om het hout in te vetten waarop de kap van de molen draait.’

Drie-eenheid

Piet vertelt over de heilige drie-eenheid: wind, molen en molenaar. Hoewel de laatste twee niet zonder de eerste kunnen. ‘Een molenaar leeft van de wind,’ zegt hij. Het eerste wat hij ’s ochtends doet is de molen ‘op de wind halen’, de avond ervoor heeft hij de weerberichten nageplozen. ‘Het mooist is een strakke wind uit het noordoosten, kracht 5 à 6. Die is het stabielst, ideale maalwind. Dan zit ik hier ‘s ochtends beneden aan mijn bakkie koffie, steek mijn eerste pijp op en luister naar de cadans van de molen. Op dat moment voel ik me echt gelukkig.’ Ook al is hij sinds een jaar officieel met pensioen en heeft zoon Robbert het stokje overgenomen: Piet zul je nog vrijwel dagelijks bij De Kat aantreffen. Want een molenaar rust nooit, net als de wind. Tenzij hij gaat liggen.

3x typisch Piet

• Zelf een kijkje nemen in De Kat? Piet en zijn zoon Robbert en hun team verzorgen dagelijks rondleidingen. ‘Pre-corona hadden we hier vóór elf uur ’s ochtends soms al acht groepen binnen, dertig tot veertig man per groep. Dat konden we prima aan, maar de rondleidingen werden wel steeds korter, haha.’
• Piet is medeoprichter van het Zaans Zeilmakerscollectief, bedoeld om het ambacht van zeilmaker in stand te houden. Epicentrum is De Kat, waar ze met de hand op ambachtelijke wijze molenzeilen maken en repareren. ‘Allemaal jong aanstormend talent – mijn leeftijd dus, de oudste is 82.’
• ‘Ik ben al jaren bezig me te verdiepen in de manier waarop je verf maakt. Zoals wol verven met gemalen schilden van de cochenilleluis. Toen de Spanjaarden in 1522 Mexico binnen vielen, zagen ze dat sommige kledingstukken van de indianen een bijzondere rode kleur hadden. Die bleek van die luis te komen. Je kunt ze malen, maar de laatste keer heb ik ze gewoon in de keukenmachine gedaan.’

Bron: vtwonen 09-2021 | productie en tekst Bartjan Bouman | fotografie Ernie Enkelaar